Kada je reč o ekonomiji srednjovekovnih balkanskih država mnogi vide pred sobom stereotip tamnih, nedokučivih vremena, u kojima vladaju ratovi, primitivizam, neznanje, privredna nerazvijenost, zatvorenost, kao i inferiornost u odnosu na ostale evropske države toga doba. Iako za zapadni deo Balkana nedostaju istorijski izvori koji bi ovo razdoblje, posebno u ranom srednjem veku, bolje osvetlili, arhive nekih primorskih gradova nam daju dovoljno podataka za rekonstrukciju opšte slike njegovog privrednog razvoja.
Balkanska populacija ranog srednjeg veka, sazdana od pridošlih slovenskih zemljoradnika i starosedelaca stočara, dospela je na svom razvojnom putu u kasnom srednjem veku do razvijene privrede, jake robne i novčane proizvodnje, velikog trgovinskog prometa, kao i složenih oblika privređivanja. Razdoblje do XIII veka je veoma oskudno u izvorima. Iz poslednjih decenija XII i prvih godina XIII veka postoje dokumenti o trgovini primorskih gradova sa italijanskim gradovima i unutrašnjosti Balkana. Radi se o ugovorima Dubrovnika sa nekim italijanskim gradovima, Bosnom i Srbijom iz 1148. i 1221. godine. Primorska mesta su zahvaljujući, pre svega, svom geostrateškom položaju još u ranom srednjem veku uspela da prevaziđu zatvorenost koju karakteriše naturalna privreda. Izmeođu svih primorskih mesta, koja su u startu imala skoro jednake izglede za osvajanje pozicije kod država u unutrašnjosti Balkana, istakao se Dubrovnik i njegovi trgovci, koji će, zahvaljujući još prvim Nemanjićima, u tadašnjoj drzavi, Raškoj, naći pogodno tle za paralelno delovanje na dva koloseka kao rudarski preduzetnici s nizom pripadajućih delatnosti, i kao trgovci za snabdevanje lokalnog stanovništva uvoznom robom. Primorski gradovi koji su uspostavili trgovačke veze sa italijanskim gradovima i balkanskim zaleđem imali su ulogu posrednika između unutrašnjosti Balkana sa ostalim mediteranskim gradovima. Roba koja je izvožena na Primorju bila je više stočarskog karaktera - sir, suvo meso. kože, krzna, vosak i med, pa se može zaključiti da su stočarski proizvodi bili tražena izvozna roba.
Tokom XIII veka dolazi do potiskivanja Vizantije i jačanja i isticanja novih država, kao što su Ugarska sa Hrvatskom, Bosna, Srbija i Bugarska. Njihovi vladari se trude da što više ojačaju privredu tako što odobravaju kolonizaciju stranaca, dodeljuju privilegije rudarima i trgovcima, uz garanciju bezbednosti na putevima. Dubrovnik koji se između ostalih pri-morskih gradova veoma rano istakao preduzimljivošću svojih trgovaca i građana, nije bio pod vlašću srpskih vladara, ali su mu ovi ugovorima obezbeđivali sve privilegije i slobode kretanja i poslovanja, kakve su imali i srpski podanici.
Period XIV i XV veka pruža mnogo više podataka u pogledu razvoja trgovine među populacijom Balkana. Kontinuirana trgovinska razmena je bila znak postojanja viškova proizvodnje. Uz olakšane uslove rada dolazi do jačanja robnonovčane privrede. Naznake robne proizvodnje u kasnom srednjem veku vidljive su iz izdiferencirane podele rada, slo-ženih oblika organizovanja trgovinskih društava i preduzetnika, kao i novčanih i kreditnih operacija koje su prilično uzele maha. Robna proizvodnja je izrazito bila zastupljena u primorskim oblastima, zatim u rudarskim centrima i njihovoj okolini, kao što su Novo Brdo, kopaonički areal, deo Bosne i srednje Podrinje. O jačanju robne proizvodnje svedoči i porast gradskih naselja koja se formiraju oko rudnika. U njima se obavljaju trgovinski promet i razJičite zanatske delatnosti namenjene bilo tržistu, bilo oblasti rudarstva. Iz podataka za XV vek vidi se da su u doba Srpske despotovine postojali veoma složeni oblici poslovanja u oblasti rudarstva, i odnosi koji su mogući jedino u razvijenoj ncvčanoj privredi. Ovde se konkretno radi o preduzetništvu u rudarstvu i već dobro uhodanom kreditiranju građana. Dubrovački trgovci su nastupali udruženo (Societas), pri čemu su obezbeđivali finansijska sredstva za investicije, angažovali gradnju topionica, kupovali prava na okna, preuzimali naplatu urbure, itd. sve u cilju izvoza u Dubrovnik i italijanske gradove, posebno u Veneciju. Osim toga, oni su u prvoj polovini XV veka u Srbiji sproveli čitav sistem kreditiranja građana, pa i seoskih područja.
Zahvaljujući intenziviranoj eksploataciji rudnika srebra Srbija je u ovom razdoblju uspela da nadoknadi slabosti ekonomskog razvoja prethodnog perioda. Tu je najveću ulogu imalo Novo Brdo koje je sa svojom visokom proizvodnjom omogućilo Despotovini da održava materijalni nivo svoje klase daleko iznad nivoa koji bi inače odredila opšta razvije-nost robno-novčane privrede u Srbiji.
Ekonomija Srbije se razvijala u tesnoj sprezi sa ekonomijom Dubrovnika zato je nemoguće o njoj govoriti van tog konteksta. Sama vekovna prisutnost dubrovačkih trgovaca, raznih stručnjaka i ostalog življa na tlu srpskih zemalja govori o vezama koje su manje ili više bile uspešne, i odnosima između dubrovačke vlade i srpskih vladara - katkad dobrim, katkad lošim. Republika je svojim umećem iskoristila srpski rudarski potencijal, svakako radi ličnog profita pri čemu je isto tako veliki profit ulazio i u ličnu (državnu) blagajnu srpskog vladara.
Velike promene na području privrede i rudarstva u Srbiji uticale su na razvoj novčanog sistema. Do pojave srpskog novca sredinom XIII veka, u razdoblju koje se poklapa sa počecima rudarstva u Srbiji (Brskovo), u srpskim zemljama su bili u opticaju srebrni novci različitog stranog porekla. Počeci kovanja srpskog novca padaju u vreme kratkotrajne vladavine kralja Radoslava (1227-1234) koji je kovao, danas veoma raritetne, srebrne i bakarne traheje po ugledu na vizantijski novac. Po pitanju kovanja srpskog srebrnog dinara mišljenja su danas, kao i ranije, podeljena. Smatra se da su prve emisije započele sredinom ili početkom druge polovine XIII veka da li u doba kralja Urosa I, „mirskim" imenom Dragoslava, ili pak njegovog starijeg sina Stefana Dragutina? U vezi sa tim ukazujemo na dva poznata, ali očito prenebregnuta dokumenta. Prvi pomen srpskog brskovskog dinara - denari grossi de Brescua - potiće iz 1277. godine, iz dubrovačke Liber statutorum doane Ragusii, povodom neke pozajmice od 25 solida odn. perpera. Radi se o tome da je cela ova transakcija pozajmice otpočela najkasnije 1275. godine, na osnovu čega se može pretpostaviti da je srpski novac postojao i pre jula 1276. godine.
Još jedan pouzdan podatak iz naših srednjovekovnih akata govori o postojanju srpskog dinara u doba vladavine kralja Uroša I. Kralj je između 1254. i 1264. godine izdao povelju manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu, uz blagoslov i potvrdu tadašnjeg arhiepiskopa Arsenija. Ovom poveljom kralj Stefan Uroš I obnavlja hrisovulju svoga oca, kojom su potvrđeni darovi strica mu, kneza Miroslava manastiru Sv. Petra na Limu. Između ostalog, u članu XXIX ove povelje pominju se 2 dinara kao naknada (taksa) svešteniku, odn. crkvi, za svedočenje pred bilo kojim sudom.
Ova dva podatka bi mogla poslužiti kao osnov istraživanja pravog termina početkom kovanja srpskog novca. U nedostatku ključnih dokaza za sada sve ostaje u domenu pretpostavki.
Krajem XIV i početkom XV veka ekonomski razvoj u Srbiji je znatno ubrzan. Razvojem gradskih naselja stvaraju se potrošački centri, čime je bila stimulisana trgovinska razmena i promet novca. Na tržište je stizalo sve više robe koja je plaćana gotovim novcem. Gotovinom su plaćane razne globe i takse, rudari. najamnici, dvorski činovnici. Razvoj novčanog sistema u srpskim i okolnim zemljama svedoči o rastućoj ulozi novca u privrednom životu. Upravo u kasnom srednjem veku došlo je do razvoja svih standardnih funkcija novca koje su ostale do danas, svakako uz primenu savremenih tehnologija plaćanja.
Podsetimo se da je platežno sredstvo Slovena bilo platno, stoka i mereno srebro. U razdoblju između IX i XI veka Srbi su kao platežno sredstvo koristili stoku. U državi Nemanjića funkciju prometnog sredstva imali su stoka, mereno srebro i kovani novac (srebrni novac) a funkciju zamišljene, fiktivne obračunske jedinice imala je perpera. Pojam perpera kao fiktivne računske jedinice, prvobitno zasnovane na vizantijskom zlatnom novcu, prihvaćen je u Srpskoj državi od Mlečana već početkom XIII veka, dok srpski novac nije bio emitovan.
Kada je polovinom XIII veka u državi Nemanjića otpočelo kovanje srebrnih dinara, perpera je kao fiktivna obračunska jedinica od 12 dinara preuzeta od Dubrovčana, i kao takva se javlja u srpskim pisanim spomenicima redovno od doba kralja Milutina. Ni u državnoj blagajni, ni u prometu nije se računalo u srebrnim dinarima, već samo u perperama, pri čemu je perpera iznosila 12 dinara. U Zakoniku cara Dušana perperu nalazimo u 17 članova (visina globe za razna prestupe, visina osnovnog carskog poreza soća, visina taksi za primopredaju poklona). Dinar je imao funkciju mere vrednosti samo u slučajevima gde se radilo o sumama manjim od perpere, odn. manjim od 12 dinara. Tako, npr. u članu 108 Zakonika pristavu je trebalo platiti izdavu (taksu) za prenos raznih carskih poklona i to 3 perpere za zemlju, 3 perpere za mlin, 1 perperu za konja, 6 dinara za kobilu, 4 dinara za govedo, 2 dinara za brava. Za saslušanje sudskog svedoka pominje se taksa crkvi od 4 dinara, a za uzimanje tužbe u postupku 6 dinara. Kao što vidimo, taksa za crkvu je od polovine XIII do polovine XIV veka, u vreme cara Dusana, dvostruko porasla.
Iz srednjovekovnih pisanih spomenika ranijeg perioda vidljivo je da se razmena odvijala najvećim delom posredstvom primitivnog robnog novca. Na primer, u Žičkoj povelji Stefana Prvovenčanog izdatoj oko 1220. godine. kazne su izražene u konjima i volovima, da bi kasnije, u poveljama kralja Milutina za manastire Gračanicu i Banjsku, kazne bile izražene u novcu, čak i za seljake, što istovremeno ukazuje na to da je monetarizacija privrede zahvatila i niže slojeve društva. Primer istovremenog korišćenja primitivnog i kovanog novca vidimo i iz povelje kralja Stefana Uroša III Dečanskog. Kralj osniva manastir Dečane i daje mu povlastice. Član LII povelje glasi Kraljevstvo mi osvobodi i otkupi moje crkve popove u episkopa hvostanskog Nikole za 400 ovaca sa jaganjcima i za 500 perpera.
lako je proizvodnja kovanog novca polovinom XIV veka znatno porasla, trampa je ostala i dalje na snazi. Na primer, dva člana Dušanovog zakonika navode kaznu u volovima.
Mereno srebro je bilo jedini oblik primitivnog novca koji se od vladavine cara Uroša do propasti Srpske države (1355-1459) koristio uporedo sa kovanim dinarom. O ostalim vidovima plaćanja primitivnim novcem ima dosta dokaza u pisanim spomenicama pre i za vreme vladavine cara Dušana i primene njegovog Zakonika. Jedan od primera plaćanja merenim srebrom predstavlja Prizrenska tapija, sačinjena između 1346. i 1366. godine. U tapiji piše da Dobroslava prodaje bratu Manu Dragančinu dvor, tj. imanje u Prizrenu po ceni od 8 litara srebra -cena bi dvora toga osam litr srebra.
U vezi sa pomenom primitivnog novca ukazujemo na jedan interesantan detalj iz našeg srednjovekovnog fresko-slikarstva. Kralj Milutin je za oslikavanje manastira Staro Nagoričino 1317- 18. angažovao solunske majstore Mihajla i Evtihija koji su svoje bogato iskustvo u duhu kasnovizantijskog klasicizma preneli na freske, pa tim više začuđuje da su u ciklusu fresaka Judinog izdajstva, umesto 30 srebrnika, slikari prikazali srebrne grivne (alke), većih i manjih dimenzija. Motiv grivni nalazi se i na freskama ciklusa Hristovih stradanja u sceni Juda vraća sveštenicima srebrnjake" u manastiru Dečani, zadužbini kralja Stefana Uroša Dečanskog iz 1330. godine. Jasno je da se u oba ova slučaja radi o veoma originalnoj, jedinstvenoj interpretaciji primitivnog novca. Ovaj motiv grivni, unet je u fresko-kompozi-cije pod uticajem lokalnog slovenskog stanovništva koje je plaćanja vršilo primitivnim novcem - merenim srebrom u obliku grivni, što je u to vreme bilo uobičajeno. Grivne prikazane na freskama predstavljaju istovremeno i oblik primitivnog novca, i težinsku meru. Pomenute freske potvrđuju upotrebu nakita u funkciji novca.
Tokom svog postojanja srpski srednjovekovni dinar je imao stalnu tendenciju opadanja. Od prvobitne teorijske težine od 2,178 g težina srpskog dinara je u doba Despotovine varirala između 0,39 -1,20- 1,00 g. Uzroci opadanja dinara su bili razni, a na to je najviše uticala sve veća potražnja za srebrnim novcem i potreba za prilagođavanjem sistemima okolnih država.
Srpski dinar je, u globalu, doživeo tri nama poznate reforme. Car Dusan je oko 1348. godine preduzeo stabilizovanje nacionalne valute. Tada su stari dinari iz doba kraljevstva, kao i neki stariji carski dinari, čija je težina varirala između 2,12 i 0,96 g. prekivani u carski novac prosečne težine 1,5 g. Zakonom iz 1354. donetim na saboru u Ceru car je uveo svirepe kazne za falsifikovanje dinara. Pravno uobličavanje srpskog dinara nastavljeno je 1412. u Zakoniku o rudnicima despota Stefana Lazarevića, koje nije dovršeno. Despot Stefan je ovim zakoni-kom, članovima VII i XIX, pokušao, takođe, da zaštiti svoj dinar, čiju težinu je prethodno trostruko povećao (od 0,40 na 1,20 g). Ova reforma se dogodila između 1405. i 1407. godine. Treću reformu dinar doživljava za vladavine despota Đurđa Brankovića, kada despot pokušava da stabilizuje svoj dinar na težinu od oko 1,1 g, izvršivši zamenu starih za nove dinare. Despot Đurđe je povodom slučaja uterivanja dugova od strane dubrovačkih trgovaca 1435. godine izdao naredbu da se novim novcem - monete nove - imaju plaćati dugovi, tako što će se 10 dinara novih primati za 16 starih dinara dugova, pa se ova godina može uzeti kao godina prvih emisija novih Đurđevih dinara.
Do korenitih promena u oblasti privrede, rudarstva i novčarstva dolazi nakon turskih osvajanja većeg dela Balkana. Osmanlije su zaposele rudničke i privredne centre, uvele komandnu privredu i naplaćivale iznuđeni danak. Dolazi do opadanja proizvodnje u rudnicima, što je napokon dovelo i do njihovog zamiranja. Turci su ih davali u zakup, a cifre zakupa govore o njihovom srozavanju i nerentabilnosti Turska vlast je zabranjivala izvoz srebra, koji se do njihovih osvajanja uspešno odvijao; prekinuta je tradicija slobodne trgovine plemenitim metalima. srebro se moralo prodavati kovnicama po maksimiranim cenama. Trgovci su izgubili interes za takve poslove, pa se trgovina vratila na poslove sa stočarskim proizvodima. Ovakva privreda je dovela do toga da su kontinentalni delovi Balkana početi privredno da zaostaju, jer su se sve više udaljavali od mreže novčane privrede. Desilo se to da je u poslednjim decenijama XVI veka unutrašnjost Balkana postala najnerazvijeniji deo Evrope.
Iako je period srednjeg veka okarakterisan ratovima, podeljenošću i neprijateljstvom među susedima, privreda zapadnog Balkana je predstavljala nerazdvojni deo evropske privrede. Sa elementima tržišne privrede, koji se uočavaju iz izdiferencirane podele rada, složenih oblika preduzetništva, osnivanja raznih društava i razvijenosti kreditno - monetarne politike, ona je bila na visini svoje epohe, kako u pogledu proizvođačke tehnike, tako i oblika organizacije.
Slobodanka Stojaković,
preuzeto iz Dinar br. 31
Нема коментара:
Постави коментар